Divorce

  घटस्फोटासाठी(Divorce) कायदेशीर कारणे कोणती आहेत ?

भारतामध्ये घटस्फोटासाठी कायदेशीर कारणे धर्मानुसार थोडीफार बदलतात. हिंदू विवाह अधिनियम, १९५५ नुसार खालील कारणांवर घटस्फोट मागता येतो:

 ·         व्यभिचार (पती/पत्नीने विवाहाबाहेर संबंध ठेवले)

 ·         क्रूरता (शारीरिक किंवा मानसिक त्रास)

 ·         परित्याग (२ वर्षांपेक्षा अधिक काळ घर सोडून जाणे)

 ·         धर्मांतर

 ·         मानसिक विकृती

 ·         संक्रामक रोग (जसे की कुष्ठरोग, एचआयव्ही)

 ·         संन्यास घेणे

·         सात वर्षांपासून बेपत्ता असणे

 

२.   परस्पर संमतीने घटस्फोटाची प्रक्रिया काय आहे?(Mutula Consent Divorce)

जर दोघंही घटस्फोटास तयार असतील, तर परस्पर संमतीने घटस्फोट हा सर्वात सोपा व जलद मार्ग आहे. हिंदू विवाह अधिनियमाच्या कलम १३(ब) अंतर्गत:

 दोघांनी एकत्र अर्ज करावा लागतो व कमीत कमी १ वर्ष वेगळं राहिल्याचा पुरावा द्यावा लागतो

 ·         कोर्टात हजर राहून जबाब नोंदवावे लागतात

 ·         कोर्ट ६ महिन्यांचा विचारकाळ (cooling-off period) देते (ज्याला काहीवेळा माफ करता येते)

 ·         विचारकाळानंतर दोघे पुन्हा कोर्टात येतात

 ·         दोघं तयार असल्यास, कोर्ट घटस्फोट मंजूर करते

 ·         ही प्रक्रिया सामान्यतः ६ ते १८ महिने लागते.

     ३.   घटस्फोटानंतर मुलांची जबाबदारी कोणाची?

 ·         मुलांची ताबा (custody) कोणत्याही एक पालकाला दिली जाऊ शकतो.

 ·         एकत्रित ताबा, पूर्ण ताबा, किंवा फक्त भेटीची संधी असा निर्णय कोर्ट घेते

 ·         लहान मुलांचे पालकत्व सहसा आईला दिले जाते, पण वडिलालाही भेटीचे किंवा ताब्याचे हक्क मिळू शकतात

 ·         कोर्ट मुलाचे वय, शिक्षण, पालकांचे उत्पन्न व भावनिक गरजांचा विचार करते

 ·         पालक आणि पाल्य कायदा, १८९० नुसार कोर्ट अंतिम निर्णय घेते.

   ४.   घटस्फोटानंतर पत्नीला काय हक्क मिळतात? (Alimony/ Maintenance to wife)

घटस्फोटानंतर पत्नीला पुढील कायदेशीर हक्क असतात:

1. पोटगी / अ‍ॅलिमनी – पतीकडून महिन्याला किंवा एकरकमी रक्कम (कलम १२५ CrPC किंवा हिंदू विवाह अधिनियम नुसार)
2. स्त्रीधन आणि हुंड्याचे साहित्य – तिचे दागिने, भेटवस्तू, इत्यादी परत मिळण्याचा हक्क
3. मुलांची देखभाल खर्च – जर तिला मुलांचे पालकत्व दिले गेले
4. रहायचा हक्क – घरेलू हिंसा अधिनियम, २००५ अंतर्गत घरात राहण्याचा अधिकार
5.  अ‍ॅलिमनी ठरवताना कोर्ट पतीच्या उत्पन्न, जीवनशैली व पत्नीच्या गरजांचा विचार करते.

५.   एकतर्फी घटस्फोट म्हणजे काय आणि तो कसा घेतला जातो?

 जर एक जोडीदार घटस्फोटाला तयार नसेल, तर दुसरा जोडीदार एकतर्फी घटस्फोट (contested divorce) घेऊ शकतो.

 हिंदू विवाह अधिनियम, कलम १३ अंतर्गत अर्ज करावा लागतो

 कायदेशीर कारणे (क्रूरता, व्यभिचार, परित्याग) दाखवावी लागतात

 दुसऱ्या पक्षाला नोटीस पाठवली जाते

 पुरावे, साक्षीदार आणि सुनावणी होतात

 शेवटी कोर्ट निर्णय देते

 

ही प्रक्रिया २ ते ५ वर्षे लागू शकते.

  ६.   जर पती/पत्नी NRI किंवा परदेशात असेल तर काय करावे?

 जर पती किंवा पत्नी NRI (Non-Resident Indian) असेल किंवा परदेशात राहत असेल तर:

 भारतातच घटस्फोटासाठी अर्ज करू शकता, जर विवाह भारतात झाला असेल किंवा एक जोडीदार येथे राहत असेल

 नोटीस ईमेल, व्हॉट्सॲप किंवा भारतीय दूतावासामार्फत पाठवली जाऊ शकते

 गैरहजर असल्यास, कोर्ट एकतर्फी निर्णय (ex parte) देऊ शकते

 परदेशी कोर्टाचा घटस्फोट भारतात वैध ठरणार नाही, जर तो न्यायाच्या तत्त्वांनुसार नसेल

 अशा प्रकरणांत अनुभवी वकीलाची मदत आवश्यक असते.

 ७.   जर खोटा ४९८A किंवा DV केस दाखल झाला तर काय करावे?

 जर पत्नीने खोटा ४९८A (हुंडा प्रतिबंध कायदा) किंवा घरेलू हिंसा कायद्यानुसार खोटा गुन्हा दाखल केला, तर:

 आपल्या निर्दोषतेचे पुरावे जमा करा – व्हिडीओ, ऑडिओ, चॅट्स

 अटकपूर्व जामिनासाठी अर्ज करा

 कलम ४८२ CrPC नुसार उच्च न्यायालयात FIR रद्द करण्यासाठी अर्ज करा

 कोर्ट मध्यस्थी, तपासणी किंवा खटला फेटाळणे असे आदेश देऊ शकते

 ४९८A चा गैरवापर केल्यास शिक्षाही होऊ शकते.

 ८.   घटस्फोटानंतर पुन्हा लग्न करता येते का?

 होय, घटस्फोटाचा अंतिम निर्णय (decree) मिळाल्यानंतरच दुसरे लग्न करता येते.

 परस्पर संमतीने झालेल्या घटस्फोटात, कोर्टाचा अंतिम आदेश आणि विचारकाळ संपला असावा

 एकतर्फी घटस्फोटात, ९० दिवसांच्या अपील कालावधीनंतरच लग्न करावे

 घटस्फोट न मिळवता केलेले दुसरे लग्न हे द्वितीयविवाह (bigamy) ठरते, जो IPC ४९४ नुसार गुन्हा आहे

 

सतत कायदेशीर कागदपत्र (घटस्फोटाचा आदेश) जवळ ठेवणे गरजेचे आहे.

 ९.   गरोदरपणात पत्नी घटस्फोट घेऊ शकते का?

 होय, भारतीय कायद्यानुसार स्त्री गर्भवती असतानाही घटस्फोटासाठी अर्ज करू शकते.

 क्रूरता, परित्याग यासारखी वैध कारणे दिली जाऊ शकतात

 कोर्ट आई आणि अजून न झालेल्या बाळाच्या हिताचे विचार करते

 घटस्फोट मंजूर झाल्यास, पतीला बाळाच्या देखभालीचा खर्च उचलावा लागतो

  पत्नी कलम १२५ CrPC व घरेलू हिंसा कायदा, २००५ अंतर्गत भरणपोषण व वैद्यकीय खर्च मागू शकते.

 १०.   पती पत्नीकडून पोटगी मागू शकतो का?

 होय, हिंदू विवाह अधिनियम, कलम २४ नुसार, पती देखील भरणपोषण मागू शकतो, जर:

 त्याच्याकडे उत्पन्न नसेल

 पत्नी त्याच्यापेक्षा जास्त कमवत असेल

 पती अपंग, आजारी किंवा बेरोजगार असेल

 कोर्ट तथ्यांची तपासणी करून निर्णय देते. पुरुषालाही समान कायदेशीर हक्क आहेत.

 

 ११.   आंतरजातीय किंवा आंतरधर्मीय विवाहाचा घटस्फोट कसा घेतला जातो?

 विशेष विवाह अधिनियम, १९५४ अंतर्गत केलेल्या विवाहाचा घटस्फोटही त्याच कायद्यानुसार होतो.

 दोघांनी परस्पर सहमतीने कलम २८ अंतर्गत अर्ज करू शकतात

 एकतर्फी अर्जासाठी कायदेशीर कारणे दिली जाऊ शकतात (क्रूरता, व्यभिचार इ.)

 

विवाह कुठल्याही जाती किंवा धर्माचा असला तरी, कायद्यानुसार त्याचा घटस्फोट घेतला जाऊ शकतो.

 १२.   कोर्टात न जाता घटस्फोट घेता येतो का?

  नाही. 

भारतात घटस्फोट फक्त कौटुंबिक न्यायालयाने दिलेल्या आदेशानेच वैध असतो.

 समाजपंच, कौटुंबिक तडजोडी किंवा ऑनलाईन करार कायद्याने मान्य नाहीत

 परस्पर संमतीने घटस्फोटात देखील कोर्टात दोघांनी हजर राहणे बंधनकारक आहे

 ऑनलाईन किंवा कोर्टाविना केलेला घटस्फोट भारतात वैध नाही

 

मात्र, मध्यस्थी किंवा तडजोडीचा करार आधी केला तरी कोर्टाची प्रक्रिया पूर्ण करावी लागते.